Srpski identitet Crvene zvezde duboko je ukorijenjen u njenom historijskom naslijeđu. Povezanost kluba sa srpstvom može se pratiti od njegovog osnivanja 1945. godine, a kako se Crvena zvezda 2025. približava 80. godišnjici postojanja, ovaj identitet ostaje značajan, pa čak i ključan. Razni izvori, uključujući memoare, biografije i sjećanja savremenika iz Jugoslavije, Srbije i Hrvatske, potvrđuju srpski karakter kluba u doba socijalizma. Ovi izvještaji, koje su dali državnici, vojni generali, komunistički zvaničnici, političari, osnivači klubova, fudbaleri, sveštenici, pisci, novinari i naučnici, zajedno otkrivaju da je Crvena zvezda bila suštinski srpska, iako prikrivena komunističkom nomenklaturom i simbolima.

Godine 1906., Sportsko društvo Srpski mač iz Beograda, osnovalo je fudbalsku diviziju, usvojivši boje crvene, plave i bijele. Međutim, zbog unutrašnjih nesuglasica, frakcija igrača Srpskog mača odvojila se 1911. i osnovala Beogradski sportski klub (BSK), koji je izabrao plavu ili plavo-bijelu kao službenu boju. BSK je vrlo brzo postao najpopularniji fudbalski klub u Beogradu.

Godine 1913. osnovan je novi fudbalski klub SK Velika Srbija nazvano tako u spomen na pobjede Kraljevine Srbije u Balkanskim ratovima (1912.–1913.), koje su rezultirale oslobođenjem i ujedinjenjem Stare Srbije i Južne Srbije sa Kraljevinom Srbijom.

Nakon Prvog svjetskog rata i formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) 1918., i BSK i SK Velika Srbija obnovili su svoje aktivnosti 1919., pri čemu se potonji preimenovao u SK Jugoslavija i prihvatio crveno-bijele kao svoje službene boje.

U fudbalskoj ligi Kraljevine od 1923. do 1941. beogradski fudbalski klubovi imali su konkurenciju iz Zagreba, uključujući HŠK Građanski, HŠK Konkordiju i HAŠK te Hajduk iz Splita. Prema historičaru Dejanu Zecu fudbalski klubovi u Kraljevini SHS/Jugoslaviji postali su nacionalni (etnički) simboli. Uspjesi BSK-a, SK Jugoslavije, Sokola (Beograd), Vojvodine (Novi Sad) i Slavije (Sarajevo) doživljavani su kao srpske pobjede, a trijumfi Građanskog, Konkordije, HAŠK-a, Hajduka i SAŠK-a (Sarajevo) kao hrvatski uspjesi.

Tridesetih godina prošlog stoljeća Srbi iz Hrvatske, Slavonije i Dalmacije počeli su navijati za beogradske klubove BSK i Jugoslaviju zbog porasta hrvatskog nacionalizma na utakmicama Građanskog Zagreba. Tokom nacističke okupacije Jugoslavije, SK Jugoslavija morala je promijeniti ime u SK 1913. Godine 1945. jugoslovenski komunisti raspustili su beogradske klubove BSK i SK 1913. (SK Jugoslavija), kao i njihovi zagrebačke konkurente Građanski, Konkordiju i HAŠK, koji su svi bili prvaci u Kraljevini. Ti su klubovi bili osuđivani zbog igranja fudbala u okupiranoj Srbiji i Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH). Hajduk iz Splita bio je jedini prvak iz tog doba koji je ostao u socijalističkoj Jugoslaviji, raspao se 1941. kako bi izbjegao natjecanje u talijanskoj ligi, a u NDH unatoč nekoliko pokušaja nije obnovljen.

Umjesto ugaslih klubova, novi su se klubovi osnovani su u skladu s novom državnom ideologijom: Crvena zvezda i Partizan u Beogradu, a Dinamo u Zagrebu. Fudbalski klub Crvena zvezda pripadao je Omladinskom gimnastičkom društvu Crvena zvezda, koje je u Beogradu 4. marta 1945. godine osnovao Jedinstveni savez antifašističke omladine Srbije (USAOS). Košarkaš Srđa Kalember otkriva da je nekoliko osnivača Crvene zvezde razgovaralo o obnovi BSK-a ili SK Jugoslavije. O njoj se raspravljalo na pripremnom skupu u oslobođenom Beogradu krajem 1944., ali je ideja odbijena u korist imena Crvena zvezda koja svoje ime i amblem — crvenu petokraku zvijezdu — izvodi kao simbole komunizma.

Fudbal je bio najpopularniji sport u Jugoslaviji, a FK Crvena zvezda se proslavila povezivanjem s BSK-om i SK Jugoslavija. Ljubiša Sekulić, jedan od osnivača Crvene zvezde, smatra da je oslanjanje Partizana na zagrebačke zvijezde i nedostatak domaćih igrača doveo do slabe identifikacije među beogradskim navijačima. Vlastimir Purić, član prve uprave Crvene zvezde, zasluge za uspjeh kluba pripisao je integraciji igrača iz dva prijeratna kluba, što je pomoglo klubu da stekne podršku navijača BSK-a i SK Jugoslavije.

Crvena zvezda je naslijedila stadion Avala iz SK Jugoslavije i njegove crveno-bijele boje, njegujući u javnosti percepciju direktnog kontinuiteta sa SK Jugoslavija. Prva službena publikacija o FK Crvena zvezda, objavljena 1952. godine, potvrđuje da su igrači kluba u jednakoj mjeri dolazili iz BSK-a i SK Jugoslavije. Rajko Mitić, bivši igrač BSK-a i kapitean Crvene zvezde, vjenčao se u Srpskoj pravoslavnoj crkvi godine 1953. što je u doba strogog komunizma bila rijetka pojava.

Mile Kos, glavni urednik Partizanovog lista „Partizanov vesnik“ osnivanje Crvene zvezde smatra tek slabo skrivenim produžetkom tradicije cijenjenih prijeratnih klubova BSK-a i Jugoslavije, koji su bili zabranjeni. Na temelju historije klubova, fudbalera i navijačkog identiteta, porijeklo FK Crvena zvezda može se pratiti po dvije linije. Prva je započela osnivanjem Srpskog mača 1906. i njegovog ogranka BSK 1911. godine, dok je druga započela sa SK Velika Srbija 1913., koji je postao SK Jugoslavija 1919. i preimenovan u SK 1913 1941.

Ova loza ističe srpsku vezu u FK Crvena zvezda, ukorijenjenu u etničkim, narodnim i građanskim tradicijama, a čak i među utjecajnim srpskim komunistima, klub je doživljavan kao simbol Srbije i srpskog identiteta. Prema riječima srpskog historičara i komunističkog revolucionara Vladimira Dedijera, Vlada NR Srbije, a on je naziva “srpska vlada”, tajno je pomagala Crvenu zvezdu tokom kasnih 1940-ih i ranih 1950-ih, kršeći direktivu Politbiroa Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavenska da fudbalski klubovi ne bi trebali primati državna sredstva.

Franjo Tuđman primijetio je da je Crvena zvezda pedesetih godina bila jasno strukturirana kao srpski fudbalski klub. Primijetio je da je “Krcun Penezić, šef srpske Udbe [tajne službe], vatreno promovirao Crvenu zvezdu kao središnju točku srpskih nacionalista, unatoč tome što je bila pod komunističkom kontrolom”. Istaknuti novinar Bogdan Tirnanić sugerira da su srpske tradicije bile očuvane pod komunističkom vlašću također uz slogan: “Ako ne možete slaviti svoju porodičnu krsnu slavu, navijajte barem za Crvenu zvezdu”.

Partizan Beograd, Gimnastičko društvo pri Domu Jugoslavenske armije, osnovano je 4. oktobra 1945. godine. Budući da klub više nije imao sredstava za regrutiranje fudbalera iz bivših beogradskih klubova, FK Partizan dovodi neke renomirane igrače koji su prije toga igrali za i u vrijeme NDH. Kako bi privukla igrače u FK Partizan, Jugoslovenska narodna armija (JNA) nudila je materijalne poticaje, bogatije od svojih konkurenata. JNA je mamila talentovane igrače promocijom, zapošljavanjem kao sportskih radnika i davanjem stanova.

Igrači iz drugih klubova regrutirani su u vojsku i tjerani u Partizan. Svetozar Vukmanović Tempo, osnivač Partizana i načelnik Političke uprave Generalštaba JNA, primijetio je da je fudbalska publika odbijala priznati prednosti Partizana. Politička uprava JNA protumačila je snažno skandiranje navijača Crvene zvezde protiv Partizana 1947. /48 sezone – kada je mobilisan centarfor Crvene zvezde Jovan Jezerkić – kao pokazatelj neprijateljskog odnosa omladine prema vojsci i partizanima iz Drugog svjetskog rata.

Dok su se Crvena zvezda i Partizan politički nadmetali u Beogradu, posmatrači u Hrvatskoj zapažaju da fudbal sve više postaje platforma za ispoljavanje nacionalizma i šovinizma. Politbiro CK KPJ je 19. decembra 1950. raspravljao o izvještaju tročlane stranačke komisije o “negativnim pojavama u sportu”. Komisija je istakla širenje propagande koja zagovara stvaranje “sportske fronte u Hrvatskoj protiv sporta u Srbiji” kao sredstva zaštite Hrvatske od “hegemonističkih nastojanja Beograda”.

U izvještaju se nadalje navodi da sve veći broj zvaničnika Komunističke partije preuzima upravljačke uloge u fudbalskim klubovima, stavljajući interese klubova ispred interesa Partije, te da sportski administratori u Hrvatskoj sve više smatraju beogradske saveze i sportiste odgovornima za razna pitanja.

Značajan nacionalistički ispad dogodio se nakon pobjede Dinama nad Crvenom zvezdom u Zagrebu 9. decembra 1951. sa 1:0. Navijači koji su slavili skandirali su “Zagreb–Split–Sarajevo–Zemun”, aludirajući na granice NDH iz Drugog svjetskog rata. Uhapšeno je 46 navijača zagrebačkog Dinama, a protiv devetorice pokrenut je sudski postupak.

Osim zvaničnika Komunističke partije, na istaknute položaje unutar fudbalskih klubova popeli su se i pripadnici raznih jugoslovenskih tajnih službi. Aleksandar Ranković, čelnik jugoslovenske tajne službe Udbe bio je navijač Partizana i jedan od osnivača kluba. Uz vidljivu netrpeljivost prema Crvenoj zvezdi, na hrvatskim stadionima na prelazu iz 1940-ih u 1950-e takođe su odjekivale nacionalističke parole protiv Partizana.

Godine 1952. pukovnik JNA Franjo Tuđman vodio je Teniski klub Partizan, a slijedeće godine izabran je u rukovodstvo Sportskog društva Partizan, da bi 1954. postao njegov sekretar. Do 1958. Tuđman je postao predsjednik Sportskog društva Partizan. U to vrijeme Uprava državne bezbjednosti za Beograd, na čelu sa Životijem Srbom Savićem i uz Rankovića, nastojala je preuzeti FK Partizan. Kako piše Darko Hudelist, komandant JNA Ivan Gošnjak, koji je bio i državni sekretar za poslove narodne odbrane FNR Jugoslavije, naložio je Tuđmanu da zavede red u klubu i spriječi Savića da preuzme kontrolu. Kao odgovor, Tuđman je imenovao general-pukovnika Martina Dasovića, ključnu osobu u Gošnjakovoj administraciji, za predsjednika FK Partizan.

Dvije velike Tuđmanove intervencije usredotočene na Partizanov identitet, započele su promjenom crvenih, odnosno crveno-plavih dresova. Insistirao je da na novim dresovima ne budu boje jugoslovenske trobojnice (plavo-bijelo-crveno) i poručio da ne želi nikakvo povezivanje sa Crvenom zvezdom, pa tako ni u klupskim bojama. Stoga je kao predsjednik SD Partizan 1958. zadužio crno-bijele boje kluba. Tuđman je istakao da je najvažnije osigurati da boja Partizanovog dresa ne smije biti ideološki povezana sa snagama vezanim uz Crvenu zvezdu.

Prema riječima kapitena FK Partizan, Stjepana Bobeka, crno-bijele boje birali su on, Franjo Tuđman i Artur Takač, jedan od osnivača kluba. Bobek je za Hudelista rekao da su sadašnje crno-bijele trake Partizana najprimjerenije pripisane trojici Hrvata i trojici Zagrepčana: “Takaču, Franceku i meni”. Druga intervencija dogodila se tokom Skupštine SD Partizan 1960. kada je odlučeno da se SD Partizan (Sportsko društvo Partizan) preimenuje u JSD Partizan (Jugoslovensko sportsko društvo Partizan). Tuđman je objasnio da je ta promjena bila nužna kako bi se spriječilo da Partizan “izgubi svoj svejugoslavenski, ali i hrvatski identitet, te potpadne pod kontrolu velikosrpski orijentiranih snaga unutar republičkih i lokalnih tijela srpske službe sigurnosti”.

Krajem 1960. Tuđman je unaprijeđen u generala, a u ljeto 1961. napustio je Beograd i svoju ulogu predsjednika JSD Partizan te se vratio u Zagreb, gdje je osnovao Institut za povijest hrvatskog radničkog pokreta. Prema Hudelistu, Tuđmanova nastojanja da oblikuje identitet Partizana bila su usklađena s njegovim prelaskom iz titoiste u hrvatskog nacionalistu. Usredotočio se na sprječavanje Partizana da usvoji srpski identitet, isticao je tobožnji hrvatski identitet Partizana, povezujući ga očito s prvom generacijom igrača dovedenih iz Hrvatske. Njegova manipulacija identitetom Partizana bila je strateška.

S obzirom na kontekst, ne čudi okupljanje Srba u socijalističkoj Jugoslaviji oko Crvene zvezde. Nema srpske dinastije ili srpske države a Srpska pravoslavna crkva je marginalizirana pa Crvena zvezda postaje snaga ujedinjenja srpskog naroda. Posebno je to došlo do izražaja tokom pokreta Maspok u Hrvatskoj (1970.–1971.). Politolog Čedomir Višnjić, etnički Srbin iz Zagreba, naslovio je svoju knjigu o srpsko-hrvatskim odnosima u hrvatskom socijalističkom razdoblju (1951. – 1971.) prema emisiji Radio Beograda “Vrijeme sporta i razonode” koja je emitirala prenose utakmica Prve jugoslovenske fudbalske lige. Višnjić primjećuje da Srbima u Hrvatskoj nije bila draža emisija Radio Zagreba “A sada sport i glazba” koja je išla u isto vrijeme. Naglašava da su Srbi u Hrvatskoj svoj srpski identitet održavali kroz podršku Crvenoj zvezdi, slušanje Radio Beograda i gledanje programa Televizije Beograd.

Višnjić tvrdi da je FK Crvena zvezda do sredine 1960-ih stekla značajan društveno-politički utjecaj i na saveznoj, a posebno srpskoj razini. Tvrdi da je klub bio “u sigurnim političkim rukama” i nakon pogibije Slobodana Penezića Krcuna u saobraćajnoj nesreći 1964. Višnjić istodobno primjećuje nepostojanje utjecajnih navijača Crvene zvezde u vodstvu socijalističke Hrvatske.

Dana 23. septembra 1970. godine prvoligaška utakmica između Hajduka i OFK Beograda prekinuta je u drugom poluvremenu pri rezultatu 2:2 udarcem suca kamenom s Hajdukove istočne tribine. Dana 6. oktobra 1970. Fudbalski savez Jugoslavije (FSJ) službeno je zabilježio utakmicu kao pobjedu OFK Beograda od 3:0, što je izazvalo dvodnevne nerede u Splitu. Hajdukovi navijači tražili su istupanje kluba iz lige, uništavajući automobile s beogradskim tablicama i napadajući kioske u vlasništvu beogradske novinske kuće “Borba”.

Suočena s velikim pritiskom, Zajednica jugoslavenskih prvoligaša poništila je odluku 20. oktobra 1970. i vratila rezultat na 2:2, unatoč tome što je ostalo još 40 minuta igre. Veliki skandal izbio je 1971. kada su se četvorica navijača Hajduka fotografisala s Hajdukovom zastavom kraj Avalskog tornja u Beogradu, na kojoj je umjesto komunističkog simbola crvene zvijezde u centru hajdukovog grba bila hrvatska šahovnica. Oko tog grba dodali su lovorov vijenac, svaki list nalik na latinično slovo U kao simbol ustaštva, i uključili vrpcu s natpisom “1911–1971”.

Otprilike u isto vrijeme, u aprilu 1971., beogradski politički časopis NIN objavio je fotografiju navijača Crvene zvezde iz Dalmacije koji su otputovali u Split za vrijeme Maspoka bodriti svoju ekipu protiv Hajduka. Na njihovim ćiriličnim transparentima s grbovima Crvene zvezde pisalo je: “Vi ste ponos Kninske krajine” i “Uvijek s vama navijačice iz Benkovca”. Protojerej-stavrofor srpski Dejan Dejanović svjedočio je da je tokom Maspoka episkop Eparhije Karlovac Simeon Zloković, zadužio svoje sveštenike u Hrvatskoj da među vjernicima Srpske pravoslavne crkve guraju podršku Crvenoj zvezdi i potiču čitanje beogradskog dnevnog lista Politika.

Kada četiri ocila nije bilo moguće izraziti u javnosti simboli Crvene zvezde pokazali su pripadnost srpskom identitetu. Srpski književnik Borislav Mihajlović Mihiz opisao je šta se dešavalo kada je tokom Maspoka srpskim književnicima bio zabranjen nastup u Zadru šestog maja 1971. Stoga je skup održan na otvorenom na isti dan, na Đurđevdan po pravoslavnom kalendaru, u srpskom selu Islam Grčki u Dalmatinskoj zagori, pred od 4000 ljudi. Mihiz je opisao scenu, istakavši da su prisutni koji su se spuštali s planina nosili zastavu Crvene zvezde umjesto srpske zastave, što u to vrijeme nije bilo dopušteno.

Dušan Savić u svojoj biografiji prepričava utakmicu između Hajduka i Crvene zvezde na pravoslavni Uskrs, 10. aprila 1977. što je ujedno i godišnjica uspostave NDH. Savić se prisjeća navijača Crvene zvezde iz Knina koji je tokom utakmice utrčao na teren, kleknuo, prekrižio se, poljubio Zvezdinu zastavu i zabio je u cengtar terena. Kada su mu prišla tri Hajdukova navijača, odbranio se motkom prije nego što je ponovo kleknuo u šesnaestercu kako bi poljubio i ponovo postavio zastavu. Na kraju ga je ispratila milicija.

U biografiji Dušana Savića naglašavaju se gradovi i regije izvan Srbije, poput Kninske krajine i Hercegovine, gdje se srpski identitet povezuje s Crvenom zvezdom. Miodrag Belodedić, bivši igrač Crvene zvezde, etnički Srbin iz sela Sokolovac u Rumuniji, kazao je da je tokom njegovog djetinjstva sedamdesetih godina prošlog stoljeća njegovo selo podržavalo FK Crvenu zvezdu i gledali Televiziju Beograd, a Bukurešt se činio dalekim i nebitnim.

Osamdesetih godina prošlog stoljeća na stadionu Crvene zvezde stajala je ograda ukrašena velikim crveno-bijelim zastavama s ćiriličnim natpisima raznih gradova i mjesta Jugoslavije u kojima su živjeli Srbi: Knin, Benkovac, Podravska Slatina, Pakrac, Banjaluka, Sarajevo, Trebinje, Herceg Novi, Vukovar, Novi Sad, Beograd, Kragujevac, Niš, Kosovska Mitrovica, Skoplje i drugi.

Nakon Titove smrti 1980. postalo je uobičajeno pjevati srpske patriotske pjesme poput “Igrale se delije, nasred zemlje Srbije”, “Ko to kaže, ko to laže, Srbija je mala” i “Oj, vojvodo Sinđeliću” na stadionu Crvene zvezde. Do kraja desetljeća pojavile su se srpske trobojnice bez oznaka, a potom i zastave sa srpskim križem i dvoglavim bijelim orlom. Uz to, kasnih 1980-ih i ranih 1990-ih na stadionu su se izvodile pjesme povezane sa srpskom četničkom tradicijom, unatoč tome što se u to vrijeme još uvijek navijalo za Jugoslaviju tokom utakmica Crvene zvezde.

Srbima nije bilo kontradiktorno da Jugoslaviju vide kao svoju zemlju. Dok se Crvena zvezda smatrala srpskom ekipom u nacionalnom i etničkom kontekstu, također je funkcionisala kao jugoslovenski klub u smislu državne odanosti tokom socijalističke ere. No, Crvena zvezda nikada nije imala panjugoslavenski identitet, dok je Partizan bio prepoznat po svom svejugoslavenskom karakteru zbog povezanosti s JNA.

Tokom 1980-ih najvatreniji navijači Partizana počeli su veličati svoj srpski identitet. U znak solidarnosti navijači Crvene zvezde i Partizana na gostovanjima u Hrvatskoj pjevali su “Partizan i Zvezda dva su kluba bratska”. U finalnim košarkaškim utakmicama doigravanja između Crvene zvezde i Partizana navijači su zajedno skandirali “Titula Beogradu”. No, raspad Jugoslavije početkom 1990-ih signaliziran je prekidima utakmica između Dinama i Crvene zvezde u Zagrebu 13. maja 1990. te Hajduka i Partizana u Splitu 26. septembra 1990. što je nagovijestilo rat.

Muzičar Nele Karajlić napisao je kako je krajem osamdesetih shvatio da je fudbal neslužbeni nacionalni popis stanovništva u socijalističkoj Jugoslaviji. Tek tada je shvatio zašto toliko njegovih srpskih prijatelja po Sarajevu i drugim krajevima BiH navija za Crvenu zvezdu. Zaključio je da je za mnoge Srbe, posebno one iz ruralnih sredina, Crvena zvezda bila više od fudbalskog kluba; predstavljala je duboki osjećaj identiteta i služila kao odušak za potisnute emocije. Crvena zvezda je simbolizirala oblik kulturne povezanosti, odražavajući značaj pravoslavnih svetaca i srpske baštine.

Crvena zvezda postala je evropski prvak 29. maja 1991. pobijedivši Olympique de Marseille 5:3 na jedanaesterce nakon neriješenog rezultata 0:0 u Bariju. Kasnije, 8. decembra 1991. Crvena zvezda postaje svjetski prvak u Tokiju pobjedom 3:0 nad južnoameričkim prvakom Colo-Colom iz Čilea. Ima određene simbolike u tituli prvaka Evrope osvojenoj na stadionu „Sv. Nikola” u Bariju, nazvanom po najštovanijem kršćanskom svecu zaštitniku. Nakon utakmice, generalni sekretar FK Crvena zvezda, Vladimir Cvetković, izjavio je da je trijumf posvećen Srbiji i Jugoslaviji.

Navijači Crvene zvezde u Bari su doputovali iz Srbije, drugih dijelova Jugoslavije i dijaspore. U Bariju su razvili veliku srpsku trobojnicu sa srpskim križem, koja je pokrivala veći dio gornje tribine Crvene zvezde. Ova pobjeda simbolizirala je trijumf srpstva Crvene zvezde. Crvena zvezda bila je najutjecajnija institucija za Srbe u socijalističkoj Jugoslaviji. Tako stadion Crvene zvezde “Rajko Mitić” danas služi kao spomenik srpstvu tog doba (STAV)